در دل کوه‌های سر به فلک کشیده اورامان کردستان، جایی که معماری پلکانی خانه‌ها با طبیعت در هم آمیخته، هر سال در نیمه زمستان و نیمه بهار، جشنی باستانی و پرشور، مردم را از دور و نزدیک گرد هم می‌آورد. نام این گردهمایی شکوهمند، مراسم «پیر شالیار» است؛ آیینی کهن که ریشه در افسانه‌ها و باورهای عمیق مردمان این دیار دارد و یادآور عروسی پیری عارف به نام شالیار است. در این مطلب، داستان مراسم پیر شالیار را روایت می‌کنیم.
شالیار کجاست؟
روستای شالیار در حقیقت نام دیگر روستای تاریخی و معروف اورامان تخت (هورامان تخت) است که به خاطر میزبانی مراسم پیر شالیار، به این نام هم شناخته میشود. این روستای شگفت‌انگیز که یکی از زیباترین جاهای دیدنی ایران است، با معماری جذاب، در قلب منطقه کوهستانی اورامان، از توابع شهرستان سروآباد در استان کردستان قرار دارد و به عنوان کانون برگزاری این جشن باستانی شهرت دارد.
داستان مراسم پیر شالیار
همانطور که در عکس پیر شالیار هم نمایان است، مراسم پیر شالیار اورامان، تلفیقی است از اسطوره، عرفان، موسیقی و اتحاد اجتماعی که ریشه در تاریخ و باورهای عمیق این سرزمین دارد. هویت پیر شالیار در هاله‌ای از تقدس و روایات تاریخی گوناگون قرار دارد. منابع و باورهای محلی به دو شخصیت برجسته با این نام اشاره می‌کنند که در هم تنیده شده‌اند؛ بیایید ببینیم ریشه این مراسم به کجا می‌رسد.
پیر شالیار باستانی (پیش از اسلام)
برخی از پژوهشگران و منابع تاریخی، پیر شالیار را یکی از موبدان بزرگ زرتشتی در اواخر دوره ساسانی می‌دانند. نام «اورامان» (هورامان) خود به معنای «جایگاه اهورا» یا «سرزمین خورشید» است که به ریشه‌های مزدایی این منطقه اشاره دارد. آیین‌هایی مانند تقدس طبیعت، قربانی و گردهمایی‌های جمعی در مراسم پیر شالیار، بازمانده‌ای از باورهای کهن ایرانی و میترایی دانسته میشود.
پیر شالیار عارف (پس از اسلام)
روایت مشهورتر، پیر شالیار را عارفی بزرگ به نام «سید مصطفی عریضی» از نوادگان امام جعفر صادق (ع) معرفی می‌کند که در قرن پنجم هجری می‌زیسته و از مریدان شیخ عبدالقادر گیلانی، از بزرگان طریقت قادریه بوده است. داستان کرامات او، به ویژه شفای «شاه بهار خاتون»، به این شخصیت نسبت داده میشود و مراسم امروزی، با ذکر و سماع عرفانی و اسلامی آمیخته است.
در حقیقت، مراسم پیر شالیار نمونه‌ای برجسته از هم‌جوشی فرهنگی است؛ جایی که یک آیین باستانی ایرانی در بستر عرفان اسلامی به حیات خود ادامه داده و غنی‌تر شده است.
داستان شفای شاه بهار خاتون؛ ریشه اساطیری مراسم پیر شالیار
بر اساس مشهورترین روایت، داستان مراسم پیر شالیار به شفای «شاه بهار خاتون»، دختر کر و لال پادشاه بخارا برمی‌گردد. پس از آنکه آوازه کرامات پیر شالیار به گوش پادشاه رسید، او دخترش را به امید شفا به سوی اورامان فرستاد. در طی این سفر معجزاتی رخ داد؛ با نزدیک شدن به روستا، گوش‌های دختر شنوا شد و در نزدیکی خانه پیر، با شنیدن نعره و مرگ یک دیو، زبانش نیز به طور کامل باز شد.
به دنبال این معجزه، پادشاه به عهد خود وفا و جشنی بزرگ برای عروسی پیر شالیار و شاه بهار خاتون برپا کرد که مردم منطقه هم در آن با قربانی و رقص عرفانی شرکت کردند. مراسم پیر شالیار که امروزه برگزار میشود، در واقع سالگرد و یادبودی از همان عروسی شکوهمند و فرخنده است که هر سال با همان آیین‌ها زنده نگه داشته میشود.
تاریخ مراسم پیر شالیار و مراحل برگزاری آن
مراسم پیر شالیار اورامان دو بار در سال برگزار میشود، اما مراسم اصلی و باشکوه آن در زمستان است. مراحل این جشن هم به صورتی است که در ادامه خواهیم گفت.
جشن عروسی پیر شالیار (زمستان)
این مراسم که نماد اصلی آیین پیر شالیار است، در نیمه بهمن ماه، یعنی در اوج چله کوچک زمستان و طی سه روز (از سه‌شنبه شب تا غروب جمعه) برگزار میشود. مراحل آن به شرح زیر است:
خبر (خه وه‌ر)
چند روز پیش از آغاز رسمی مراسم، متولیان خانه و باغ پیر شالیار، گردوهای باغ وقفی او را بین اهالی روستا و روستاهای اطراف تقسیم می‌کنند. این کار به نوعی اعلام رسمی فرا رسیدن زمان جشن مراسم پیر شالیار است.
کلاوروچنه (کڵاوڕۆچنە)
در غروب سه‌شنبه، مراسمی مخصوص کودکان برگزار میشود. کودکان با در دست داشتن کیسه‌هایی، در کوچه‌های روستا به راه می‌افتند و درِ خانه‌ها را می‌زنند. اهالی شهر هم با پخش تنقلات، شیرینی و خوراکی‌های دیگر، کیسه‌هایشان را پر می‌کنند. این رسم نمادی از مشارکت همگانی و شادی کودکان در آستانه جشن است؛ مانند رسم قاشق‌زنی که در چهارشنبه پایان سال برگزار میشود.
قربانی (قوربانی)
صبح روز چهارشنبه، یکی از مهم‌ترین بخش‌های مراسم پیر شالیار با ذبح ده‌ها راس گاو و گوسفند نذری در مقابل خانه تاریخی پیر شالیار آغاز میشود. این حیوانات توسط مردم از سراسر منطقه برای برآورده شدن حاجاتشان نذر شده‌اند. گوشت قربانی‌ها پس از ذبح، میان نیازمندان و اهالی روستا توزیع و بخش عمده آن برای پخت غذای نذری مراسم استفاده میشود.
ذکر و سماع عرفانی
بدون شک، روح اصلی مراسم پیر شالیار در این بخش نهفته است. عصر چهارشنبه، با صدای کوبش ریتمیک و قدرتمند دف‌ها، مراسم سماع آغاز میشود. دراویش طریقت قادریه و مردم عادی، دست در دست هم حلقه‌های بزرگی تشکیل می‌دهند و با حرکات موزون و تکرار اذکار عرفانی مانند «الله»، حالتی از خلسه و شور معنوی را تجربه می‌کنند. این رقص عارفانه که تا غروب آفتاب ادامه دارد، نمادی از وحدت، انرژی جمعی و ارتباط روحانی است.
پخت و توزیع آش (هولوشینه تشی – هه ڵۆشینه ته شی)
هم‌زمان با مراسم سماع، در حیاط خانه پیر شالیار دیگ‌های بزرگی برای پخت یک آش مخصوص به نام «وڵۆشین» برپا میشود. این آش را با استفاده از گوشت قربانی، گندم، حبوبات و سبزی‌های کوهی طبخ می‌کنند و پس از پخت، به عنوان تبرک میان تمام شرکتکنندگان و اهالی توزیع میشود.
شب نشینی (شه ونشینی)
غروب پنجشنبه، مردم و دراویش در خانه پیر شالیار جمع می‌شوند. در این محفل معنوی، به قصیده خوانی، شعر، دعا و سخنرانی درباره شخصیت و کرامات پیر شالیار می‌پردازند.
زیارت و نان مخصوص (ترێ به ته‌رێ)
آخرین مرحله از جشن زمستانی مراسم پیر شالیار، روز جمعه با زیارت مزار پیر شالیار به اوج می‌رسد. مردم پارچه‌هایی را به عنوان دخیل به درختان اطراف مزار می‌بندند و دعا می‌کنند. در این روز، زنان روستا نان‌های محلی خاصی را می‌پزند و به مزار می‌آورند. این نان‌ها پس از دعا، خرد و با ماست مخلوط و به عنوان تبرک نهایی بین حاضران تقسیم میشود؛ این عمل نمادی از برکت و پایان رسمی مراسم است.
مراسم کومسای (بهار)
این مراسم که قدمت آن هم به پیش از اسلام برمی‌گردد، در نیمه اردیبهشت ماه (حدود ۴۵ روز پس از نوروز) در کنار مزار پیر شالیار برگزار میشود. در این آیین، بزرگان و ریش‌سفیدان گرد هم می‌آیند، درباره مسائل اجتماعی و تقسیم کارها و امور روستا تصمیم‌گیری می‌کنند. در پایان هم با شکستن سنگی که نمادی از تداوم حیات و برکت است، مراسم را به پایان میرسانند.
مسیر دسترسی به روستای اورامان
دسترسی به روستای اورامان تخت برای شرکت در مراسم پیر شالیار، دو مسیر اصلی دارد که هر دو کوهستانی و بسیار تماشایی هستند. مسیر اول که متداول‌تر هم هست، از شهر سنندج آغاز میشود و با عبور از شهر سروآباد، به یک جاده فرعی به سمت اورامان می‌رسد.
مسیر دوم از سمت کرمانشاه و از طریق شهر پاوه می‌گذرد که این جاده هم با عبور از قلب منطقه اورامانات و گردنه‌های مرتفع، به روستا منتهی میشود. مسافران می‌توانند پس از رسیدن به سنندج یا کرمانشاه با هواپیما یا اتوبوس، باقی مسیر را با خودروی شخصی یا تاکسی‌های محلی طی کنند.
تور مراسم پیر شالیار
تورهای گردشگری متعددی برای شرکت در مراسم پیر شالیار، به ویژه برای جشن اصلی زمستانی در نیمه بهمن ماه، توسط آژانس‌های مسافرتی معتبر برگزار میشود. تور مراسم پیر شالیار که معمولا چند روزه است، علاوه بر فراهم کردن امکان حضور در آیین‌های اصلی مانند سماع دراویش و قربانی، شامل خدمات کاملی از جمله حمل و نقل، راهنمای محلی و اقامت در خانه‌های بومگردی اورامان یا هتل‌های شهرهای مجاور است و اغلب بازدید از دیگر جاذبه‌های کردستان مانند دریاچه زریبار را نیز در برنامه خود دارند.
اقامت در روستای شالیار
اگر نمی‌خواهید از تور مراسم پیر شالیار استفاده کنید و شخصا اقدام به رزرو اقامتگاه می‌کنید، اقامتگاه‌های متنوعی در اطراف و داخل روستای اورامان تخت برای پذیرایی از گردشگران وجود دارد. این گزینه‌ها شامل موارد زیر است:
- هتل سنگی شادی اورامان
- هتل کومسا
- مهمانسرای دیواخان
- اقامتگاه ژیوار
- اقامتگاه سلین
- دهکده بومگردی بلوط
- خانه‌های محلی، سوئیت و آپارتمان‌های اجاره‌ای
معماری پلکانی اورامان؛ بستری کهن برای آیینی باستانی
معماری روستای اورامان تخت که به عنوان بخشی از «منظر فرهنگی اورامانات» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت است، نقشی کلیدی در هویت‌بخشی به مراسم پیر شالیار ایفا می‌کند. این معماری ارگانیک و پلکانی که با تکنیک «خشکه چین» (چیدن سنگ‌ها بدون استفاده از ملات) شکل گرفته، به گونه‌ای است که بام هر خانه، حیاط خانه بالادستی محسوب میشود. این ساختار منحصربه‌فرد که در عکس پیر شالیار هم مشخص است، روستا را به یک آمفی‌تئاتر طبیعی تبدیل کرده. در روز برگزاری مراسم، به ویژه هنگام اجرای رقص سماع، تراس‌ها و پشت‌بام‌ها به جایگاه‌هایی برای تماشای هزاران شرکت‌کننده تبدیل می‌شوند.
نوای عرفانی کردستان؛ موسیقی در مراسم پیر شالیار
موسیقی در مراسم پیر شالیار تنها یک همراهی‌کننده نیست، بلکه عنصر محوری و پیش‌برنده آیین است. ساز اصلی و تقریبا تنها ساز این مراسم، «دف» است که در عرفان طریقت قادریه جایگاهی مقدس دارد. در روز مراسم، ده‌ها نوازنده دف به صورت هماهنگ با ریتم‌هایی قدرتمند و در عین حال عارفانه، نبض مراسم را در دست می‌گیرند. این ضرباهنگ قوی و تکرارشونده، دراویش و مردم را به حالتی از خلسه و شور روحانی فرو می‌برد و حرکات موزون و هم‌زمان سماع را هدایت می‌کند.
تاثیر ثبت جهانی اورامان بر آینده مراسم پیر شالیار
ثبت منظر فرهنگی اورامانات در فهرست میراث جهانی یونسکو، ضمن افزایش اعتبار و توجه جهانی به این منطقه، فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی را پیش روی مراسم پیر شالیار قرار می‌دهد. از یک سو، این عنوان می‌تواند به تخصیص منابع بیشتر برای حفاظت از اصالت آیین‌ها، مستندنگاری دقیق‌تر و توسعه گردشگری پایدار منجر شود. از سوی دیگر، افزایش شدید تعداد گردشگران، خطر تجاری شدن، از دست رفتن بخشی از جنبه‌های معنوی و بکر مراسم و فشار بر زیرساخت‌های محدود روستا را به همراه دارد.
مراسم پیر شالیار؛ نکات مهم برای گردشگران
برای تجربه سفری بهتر به مراسم پیر شالیار، توجه به چند نکته عملی زیر ضروری است:
- به دلیل برگزاری جشن در اوج زمستان و در منطقه‌ای کوهستانی، همراه داشتن لباس‌های بسیار گرم، کفش مناسب کوهپیمایی و تجهیزات زمستانی الزامی است.
- با توجه به حجم بالای گردشگران و ظرفیت محدود اقامتگاه‌ها در اورامان تخت، حتما محل اقامت خود را از چند ماه قبل رزرو کنید.
- این رویداد یک آیین معنوی و ریشه‌دار است؛ بنابراین ضمن پرهیز از رفتارهایی که با فضای عرفانی آن مغایرت دارد، برای عکاسی، به خصوص از چهره افراد، حتما اجازه بگیرید.
- به خاطر شرایط کوهستانی، وضعیت آنتن‌دهی تلفن همراه و اینترنت ممکن است ناپایدار باشد.
مراسم پیر شالیار با اسنپ تریپ
در نهایت، مراسم پیر شالیار بیش از یک جشن سالانه، شناسنامه زنده فرهنگی منطقه اورامان است. آیینی کهن که در آن عرفان، موسیقی و اتحاد اجتماعی با هم درآمیخته و تصویری از اصالت و باورهای ریشه‌دار مردمان کردستان را به نمایش می‌گذارند. اکنون شما می‌توانید با مراجعه به پلتفرم اسنپ تریپ، به سادگی بلیط سفر خود (اتوبوس یا هواپیما) به شهرهای نزدیک مانند سنندج را تهیه کنید. همچنین اقامتگاه مورد نظر خود را از میان هتل‌ها و خانه‌های بومگردی موجود در منطقه اورامان به صورت آنلاین رزرو کنید تا با آسودگی خاطر به این جشن باشکوه بروید.
سوالات متداول؛
مراسم اصلی پیر شالیار دقیقا چه زمانی برگزار میشود؟
جشن اصلی زمستانی (معروف به عروسی پیر شالیار) هر سال در دومین هفته بهمن ماه برگزار میشود. اوج مراسم که شامل قربانی و رقص سماع است، در روز چهارشنبه آن هفته است. در نیمه بهار هم این جشن مجددا به شکلی دیگر برپا میشود.
آیا برای شرکت در مراسم نیاز به مجوز یا بلیط خاصی است؟
خیر، این مراسم یک آیین عمومی و مردمی است و شرکت در آن برای همه (ایرانیان و گردشگران خارجی) آزاد و رایگان است.
بهترین راه برای رسیدن به روستای اورامان تخت چیست؟
معمولا گردشگران ابتدا به شهر سنندج یا مریوان میروند و از آنجا با خودروی سواری یا تاکسی از طریق جادههای کوهستانی زیبا خود را به اورامان تخت میرسانند.
آیا امکان عکاسی و فیلمبرداری از مراسم وجود دارد؟
بله، به طور کلی عکاسی و فیلمبرداری از این مراسم آزاد است.
دسته:جاذبه
۱ نظر